Ο δάσκαλος που ύψωσε τη σημαία στην Άνδρο έστησε σχολείο πρότυπο για όλη την Ελλάδα και πέθανε κρατούμενος
Από την πρώτη σημαία στην Άνδρο ως το σχολείο-εργαστήριο που άλλαξε την εκπαίδευση, ο Θεόφιλος Καΐρης έζησε σαν δάσκαλος και τελείωσε σαν κρατούμενος.
Άνδρος, 10 Μαΐου 1821. Ο Θεόφιλος Καΐρης σηκώνει τη σημαία στο Άγιο Γεώργιο. Λόγος φλογερός, ο κόσμος δακρύζει. Από εκείνη τη μέρα ο ιερέας-φιλόσοφος γίνεται και οργανωτής πολέμου· συγκροτεί σώμα Κυδωνιατών, τραυματίζεται τρεις φορές, επιστρέφει στη γραμμή σαν να μην συνέβη τίποτα. Ένας δάσκαλος που ντύθηκε στρατιώτης.
Πριν από αυτό είχε μαθητεύσει στην Ευρώπη. Πίζα για μαθηματικά και φυσική, Παρίσι για φιλοσοφία. Δίπλα στον Αδαμάντιο Κοραή μαθαίνει τι θα πει δημόσια παιδεία. Γυρίζει στις Κυδωνιές, στήνει τυπογραφείο, φέρνει όργανα για αστρονομία και χημεία, εμπλουτίζει βιβλιοθήκες. Ο νεαρός Θωμάς έχει γίνει πια ο Θεόφιλος.
Στις εθνοσυνελεύσεις εμφανίζεται προετοιμασμένος. Παρεμβαίνει για νόμους, σχολεία, δικαστήρια. Δεν κυνηγά αξίωμα. Κυνηγά λειτουργικό κράτος. Όταν το Ναύπλιο χτυπιέται από τύφο το 1824, υπηρετεί στους θαλάμους. Η υγεία του επιδεινώνεται, όμως μένει. Κάπως πεισματάρης , κάπως ανέτοιμος να φύγει.
Το 1835 ιδρύει στην Άνδρο το Ορφανοτροφείο του. Ένα μικρό πανεπιστήμιο για παιδιά του πολέμου και για νέους που πληρώνουν δίδακτρα για να «συνδιαλέγονται». Φυσική με πειράματα, αστρονομία με τηλεσκόπια, γεωγραφία με σφαίρες, μηχανική με εργαλεία. Μαθήματα που θυμίζουν Ευρώπη του 19ου αιώνα και όχι επαρχία του Αιγαίου.
Οι τάξεις είναι ανοιχτές. Τα παιδιά μιλούν, ρωτούν, αμφισβητούν. Ο Καΐρης γράφει «συνδιαλέξεις» αντί για παραδόσεις. Ζητά από τους μαθητές να μετρήσουν τον άνεμο, να σχεδιάσουν γέφυρες, να φτιάξουν μικρά εκθέματα. Η γνώση γίνεται εμπειρία· όχι αποστήθιση.
Ο καινοτόμος δάσκαλος που είπε «όχι» στις τιμές
Το 1835 του απονέμεται ο Χρυσός Σταυρός του Σωτήρος. Δεν τον δέχεται. Το 1837 του προσφέρεται έδρα Φιλοσοφίας στο νέο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Πάλι αρνείται. Θέλει να μείνει στην Άνδρο, με τα παιδιά του Ορφανοτροφείου, με τα όργανα φυσικής στο εργαστήρι. Έτσι το είχε σκεφτεί, έτσι το κάνει.
Το σχολείο μεγαλώνει. Μαθητές από εύπορες οικογένειες κάθονται δίπλα σε ορφανά του Αγώνα. Το απόγευμα παρατηρούν ουρανό, τη νύχτα γράφουν αναφορές για τα άστρα. Τα πρωινά φτιάχνουν μηχανές, ζυγίζουν μέταλλα, ασκούνται στη γεωμετρία. Στην αυλή κρέμεται ένας ανεμόμυλος που γύριζε και σταματούσε για να μετρούν ροπές.
Ο Καΐρης δεν είναι αθόρυβος, ούτε πολιτικά. Στις συζητήσεις για το νέο κράτος υποστηρίζει κοσμική διοίκηση, ανεξάρτητη παιδεία, δικαστήρια με κανόνες. Θέλει κράτος που λογοδοτεί. Για αυτό συγκρούεται με πρόσωπα ισχυρά. Κερδίζει μαθητές, χάνει φίλους στην εξουσία.
Έρχεται η δεκαετία των συγκρούσεων. Ανακρίσεις, μεταγωγές, δικαστήρια. Το Ορφανοτροφείο πιέζεται οικονομικά. Εκείνος ταξιδεύει για δωρεές, ξαναγυρίζει, συνεχίζει το μάθημα σαν να μην τρέχει τίποτα. Στο γραφείο του μια υδρόγειος, μια μικρή αντλία κενού, σημειώσεις με πρόχειρα σκίτσα. Κάπου λείπει ένας τόνος, κάπου ένα κόμμα περισσεύει.
Το 1852 καταδικάζεται σε φυλάκιση. Η υγεία του είναι βαριά. Στις 13 Ιανουαρίου 1853 πεθαίνει στη Σύρο. Λίγες μέρες μετά, ο Άρειος Πάγος τον αθωώνει. Αργά. Η μνήμη του όμως μένει στην Άνδρο: ένας δάσκαλος που ύψωσε τη σημαία και έφερε τα εργαστήρια φυσικής στα νησιά όταν ακόμα η Ελλάδα μάθαινε να περπατά.
Κληρονομιά; Ένας τρόπος διδασκαλίας που έκανε τα παιδιά να σκέφτονται με τα χέρια και με το μυαλό. Ένα σχολείο που έδειξε πως η παιδεία μπορεί να αλλάξει τόπο ολόκληρο, χωρίς στολές και εντολές. Κι ένας χαρακτήρας που είπε «όχι» στις τιμές για να πει «ναι» στους μαθητές του.
Γρηγόρης Κεντητός
