Εισαγωγή – Πρώιμη Βυζαντινή περίοδος – Μέση Βυζαντινή περίοδος.
Η Κωνσταντινούπολη ιδρύθηκε το 324 από τον Κωνσταντίνο Α’, στη θέση του Βυζαντίου, αρχαίας μεγαρικής αποικίας, και τα επίσημα εγκαίνιά της εορτάστηκαν το 330. Η μεταφορά της πρωτεύουσας από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη και η παράλληλη σταδιακή μετατόπιση του πολιτικού κέντρου βάρους από τη Δύση στην Ανατολή σηματοδοτούν την αρχή της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Η Κωνσταντινούπολη παρέμεινε πρωτεύουσα έως την οριστική άλωσή της από τους Οθωμανούς Τούρκους το 1453, έχοντας αποτελέσει σύμβολο της βυζαντινής ταυτότητας και επιβίωσης.
Η σύγχρονη ιστορική και αρχαιολογική έρευνα έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με την Κωνσταντινούπολη, εστιάζοντας στη γεωγραφική, πολιτική και οικονομική σημασία της πόλης στο πλαίσιο της βυζαντινής ιστορίας· άλλες μελέτες και αναλύσεις επικεντρώνονται στη διοικητική και οικονομική οργάνωση, τον πληθυσμό και την καθημερινή ζωή στη βυζαντινή πρωτεύουσα· τέλος, μεγάλος αριθμός ερευνών επικεντρώνεται στον τομέα της τοπογραφίας, μελετώντας την οικοδομική οργάνωση καθώς και την εξέλιξή της ως πόλης στη διάρκεια της σχεδόν χιλιετούς ζωής της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας.
Πολλές και ποικίλες είναι οι πληροφορίες από τις γραπτές πηγές σχετικά με το πώς και σε ποιο βαθμό οι Βυζαντινοί συγγραφείς περιέγραφαν την πρωτεύουσα της αυτοκρατορίας τους και ενδιαφέρονταν να καταγράψουν λεπτομέρειες για την πόλη. Είναι αναγκαίο, όμως, να επισημανθούν τα εξής δύο πολύ σημαντικά δεδομένΠρώτον, δεν υπάρχει ολοκληρωμένη, συστηματική και λεπτομερής περιγραφή της Κωνσταντινούπολης από Βυζαντινούς, με την εξαίρεση των Πατρίων και της Notitia Urbis Constantinopolitanae. Η πλειονότητα των πηγών είτε αναφέρεται σε επιμέρους πλευρές από τη δομή, τη ζωή και την οργάνωση της πόλης είτε προσφέρει αποσπασματικές πληροφορίες διάσπαρτα ενταγμένες στον ειρμό της αφήγησης.
Δεύτερον, από τον 7ο αιώνα και εξής είναι σαφές ότι η πλειονότητα των βυζαντινών γραπτών κειμένων παράγονται στην Κωνσταντινούπολη από «ντόπιους» και διαβάζονται επίσης στην Κωνσταντινούπολη. Επομένως, ο αριθμός των κειμένων τα οποία αφιερώνονται αποκλειστικά σε περιγραφές της Κωνσταντινούπολης είναι μικρός, ενώ οι πληροφορίες που προέρχονται από τα ιστοριογραφικά κείμενα είναι συχνά ιδιαίτερα αποσπασματικές.
Ακολουθεί μία προσπάθεια χρονολογικής και θεματικής παρουσίασης των κυριότερων πηγών. Με αυτό τον τρόπο διαφαίνεται ευκολότερα η ποικιλομορφία των πηγών κατά τις τρεις βασικές περιόδους της βυζαντινής ιστορίας, ενώ παράλληλα αναδεικνύεται η αντιμετώπιση της Κωνσταντινούπολης από τους συγχρόνους της συγγραφείς.
Η παλαιότερη περιγραφή της Κωνσταντινούπολης περιέχεται στο κείμενο Notitia urbis Constantinopolitanae, ένα λατινικό έργο περίπου 15 σελίδων, χρονολογούμενο περί το 425, δηλαδή στα χρόνια του αυτοκράτορα Θεοδοσίου Β’ (408-450). Περιλαμβάνει αρκετά ακριβείς και λεπτομερείς περιγραφές της Κωνσταντινούπολης, όπως στοιχεία για την τοποθεσία των εκκλησιών της, τις συνοικίες και τον τρόπο εποπτείας και αστυνόμευσής τους, καθώς και για την εξάπλωση και ανάπτυξη της πόλης την περίοδο της δυναστείας του Θεοδοσίου Α’ (379-450).
Σχεδόν όλοι οι ιστορικοί και χρονογράφοι της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου περιλαμβάνουν πληροφορίες για τη βυζαντινή πρωτεύουσα, άλλοι σε μικρότερο και άλλοι σε μεγαλύτερο βαθμό. O Ζώσιμος, ο τελευταίος εθνικός ιστορικός της Πρώιμης Βυζαντινής περιόδου, καλύπτει με το έργο του την περίοδο από την εποχή του Αυγούστου έως το 410. Παραθέτει ιδιαίτερα σημαντικές πληροφορίες για την επιλογή της αρχαίας πόλης του Βυζαντίου ως νέας πρωτεύουσας του κράτους και αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για την Κωνσταντινούπολη κατά την εποχή του Κωνσταντίνου Α’. Πληροφορίες για τις συμβολικές διαστάσεις της επιλογής της Κωνσταντινούπολης, καθώς και περιγραφές για την ίδρυση και τα εγκαίνιά της, παρέχουν και οι πρώτοι χριστιανοί ιστορικοί του Βυζαντίου, Φιλοστόργιος, Σωκράτης Σχολαστικός και Σωζομενός, που συνέγραψαν «εκκλησιαστικές» ιστορίες στα τέλη του 4ου και τις αρχές του 5ου αιώνα.
Ο 6ος αιώνας, ως προς τις περιγραφές της πρωτεύουσας, κυριαρχείται από το συγγραφικό έργο του Προκόπιου, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της βυζαντινής ιστοριογραφίας. Το έργο του Περί κτισμάτων αποτελεί εγκώμιο στο αυτοκρατορικό έργο του Ιουστινιανού Α΄ και αποτελεί το πρώτο βιβλίο που περιγράφει τα μνημεία της πόλης και των περιχώρων, τα οποία κατασκευάστηκαν ή αναστηλώθηκαν από τον Ιουστινιανό. Στα δύο άλλα έργα του Προκόπιου, το Υπέρ των Πολέμων και τα Ανέκδοτα, προβάλλονται επίσης πληροφορίες για σημαντικά γεγονότα που διαδραματίστηκαν στην Κωνστανταντινούπολη, αλλά και τα δρώμενα στην αυτοκρατορική αυλή.
Αποσπασματικές πληροφορίες για τα κτήρια και τα οχυρωματικά έργα στην Κωνσταντινούπολη, καθώς και για την εξέλιξη της τοπογραφίας της πόλης, προσφέρουν και τα έργα του Αγαθία, του Θεοφύλακτου Σιμοκάττη και το Πασχάλιον Χρονικόν. Σημαντικές είναι οι αναφορές και σε γεγονότα, όπως εξεγέρσεις των δήμων, αλλά και πληροφορίες σχετικές με φυσικές καταστροφές, το δημόσιο βίο στην πρωτεύουσα, την πολιτική των αυτοκρατόρων. Η Χρονογραφία του Ιωάννη Μαλάλα αφιερώνει ολόκληρο το τελευταίο βιβλίο αποκλειστικά στην παρουσίαση της βασιλείας του Ιουστινιανού. Περιγράφει πληθώρα δρώμενων στη βυζαντινή πρωτεύουσα, όπως εγκαίνια εκκλησιών, φυσικά φαινόμενα, εξεγέρσεις των δήμων και περιλαμβάνει ικανό αριθμό πληροφοριών σχετικών με κτήρια και μνημεία της Κωνσταντινούπολης, με συγκεκριμένες αναφορές στον αυτοκράτορα που τα ίδρυσε ή τα οικοδόμησε, αλλά και μυθολογικές εκδοχές για την ιστορία της Κωνσταντινούπολης.
Στη Μέση Βυζαντινή περίοδο, με ιδιαίτερη έμφαση στο 10ο αιώνα, παρουσιάζεται –συγκριτικά με τις άλλες περιόδους– ένας μεγάλος αριθμός κειμένων που αποτελούν επισκόπηση της Κωνσταντινούπολης και εξετάζουν ποικίλες πλευρές της ζωής της πόλης.
Ήθη και έθιμα της Πόλης
